‘De transformatie van ARTIS is gelukt’

“Soms sta ik ’s avonds als ik laat nog door de tuin loop boven op de brug bij de Pampa. Ik kijk naar het Artisplein. De tapirs gaan vaak even zwemmen, ze poepen precies in het stroompje. Ik sta daar, zie het plein en hoe het echt gebruikt wordt door de mensen. Zie de lichtjes in de bomen. Dan ben ik volledig gelukkig met deze nieuwe verrassende ruimte, midden in het centrum van Amsterdam.”

In juli kondigde Haig Balian aan na 14 jaar te stoppen als ARTIS-directeur. Hij is dankbaar al die jaren “oppasser van ARTIS” te hebben mogen zijn. Onder zijn leiding is er een masterplan gemaakt en uitgevoerd dat de natuur dichterbij brengt en de samenhang laat zien tussen dier, plant, microbe en mens. Na 1 november gaat hij zich volledig concentreren op de realisatie van het sluitstuk van het masterplan, het ARTIS-Groote Museum. 

We houden dit afscheidsinterview wandelend. Vanaf de directeurswoning gaat het langs het Aquarium, achter de Salmhuisjes door langs het water, en dan de Plantagebuurt in. “Dit is de route die ik ’s morgens loop met Darwin, onze hond. Ik loop niet langs dieren die van hem kunnen schrikken. Wat ik het meest zal missen, is het hier leven en wonen. Dieren zijn in principe nieuwsgierig. Ze letten op hun soortgenoten, op andere dieren die ze kunnen eten of waarvoor ze moeten vluchten. Maar verder zijn ze onbevangen. Al toen ik hier kwam werken, besefte ik goed dat het een dienstwoning is. Mijn vrouw en ik kwamen hier uit Duitsland, zij heeft daar haar werk opgegeven zodat ik dit kon doen. Je gaat hier iets opbouwen en je hechten. ARTIS is je thuis. De enigen die dat ook hebben ervaren, zijn je voorgangers en hun familie, natuurlijk”.

Wat zie je als je hier zo ’s morgens rondloopt?

“Ik geniet enorm van de planten, bomen, dieren, gebouwen in dit weergaloze park.”

Maar als er een emmer niet goed staat, valt je dat altijd meteen op.

“Ik kom uit een vakgebied, de filmwereld, waar je heel secuur moet zijn. Checkcheck en dubbelcheck. Ik zie de kleine details die niet kloppen. Er kan alleen eenheid ontstaan door op de optelsom van die details te letten. Daar zeur ik veel over, maar ik kan het ook meteen weer van me af zetten hoor.”

Sinds de komst van Balian is ARTIS totaal getransformeerd en vernieuwd op ieder gebied, van organisatie, van bestuur en de Raad van Toezicht. Van duurzaamheid tot publieksbeleving, van plant, dier en erfgoed tot het realiseren van het eerste en enige museum ter wereld over het onzichtbare leven: ARTIS-Micropia. “In feite is alles anders dan toen ik voor het eerst van mijn leven solliciteerde naar een baan: die van ARTIS-directeur. Dat gaat van de wateropvang onder de grond tot de natuureducatie en de beleving van het merk, en van de missie en visie tot de manier waarop we onze planten en dieren houden en verzorgen. Voor mij is ARTIS de afronding van mijn leven”, vertelt hij. “Het afmaken van het  ARTIS-Groote Museum maakt de cirkel rond.”

Waarom blijf je daarvoor?

“Omdat door de kredietcrisis de plannen zijn opgeschoven en het langer heeft geduurd voor ze gerealiseerd konden worden. Het Groote Museum is een enorm project, waar veel mensen ons bij gesteund hebben en nog gaan steunen. De restauratie is begonnen. Aan de inhoud moet nog hard worden gewerkt. Ik denk dat er alle aandacht nodig is om zo’n ingewikkeld proces met alle risico’s voor ARTIS in goede banen te leiden. Ik voel de verantwoordelijkheid om dat af te maken.”

En als dat straks af is?

“Misschien ben ik dan wel dood. Dat weet je niet. Mensen willen graag een antwoord op die vraag, maar dat heb ik niet. Ik wil voor één keer in mijn leven weten hoe het is om níet te weten wat je moet doen. Om te laten bezinken wat ik gedaan heb en dan te kijken welke ideeën daaruit voortkomen.”

Voordat je bij ARTIS kwam, werkte je in de filmwereld. Wat is de overeenkomst tussen je filmwerk en het werk hier?

“Het vertellen van verhalen. De overdracht daarvan naar het publiek. Ik vind zakendoen en geld verdienen leuk, dat moet ook, maar het allerleukste vind ik een zaal binnenkomen waar mensen lachen of genieten, of hier zien dat je iets doet dat direct betrekking heeft op mensen. Ze een ervaring te geven. Ik had niet gedacht dat de twee wereld zo op elkaar zouden lijken. Als je in het Micropia staat en mensen hoort zeggen dat ze nu anders naar de wereld kijken. Of de vrolijke gezichten van de ARTIS-bezoekers ziet. Dan weet je weer waar je het voor doet.” 

Hoe was ARTIS toen je hier kwam?

“Ik dacht dat ik me kon gaan richten op mijn afgebroken studie, de ecologie. De dieren, planten en voor het eerst: microben. Want die wilde ik toevoegen als ontbrekend deel van de natuur in dierentuinen. Maar ik trof een onbestuurbare organisatie aan waarvan de financiën niet op orde waren. Er waren allemaal eilandjes, en geloof ik wel achttien kantines. Toen ik begon heb ik alles gelezen over ARTIS wat ik kon vinden. Het is goed om fris naar iets te kijken, maar je moet niet aan de geschiedenis voorbij gaan. Uit al die verhalen heb ik mijn lievelingsdirecteur gekozen, Sunier, directeur van 1927 tot 1953. Hij heeft ARTIS, net als ik, door een heel zware tijd moeten leiden. De financiën waren slecht, er waren grote problemen, een oorlog. Uiteindelijk heeft hij ARTIS in een veel betere situatie voor Jacobi achtergelaten. Hoe heeft hij zich gedragen? Hij moest ook laveren door de politiek. Wat heeft hij gedaan?”

Wat leerde je uit de geschiedenisboeken?

“Daar heb ik van geleerd dat ARTIS een enorme kracht is. Het is een zacht en kwetsbaar instituut, maar je kunt de oerkracht van ARTIS gebruiken. ARTIS betekent iets, voor iedereen. Het is deel van onze cultuur, al bijna 200 jaar. Dat moet wel zijn omdat het je hart raakt en maatschappelijke betekenis heeft, anders was het al verdwenen. Naar die kracht ben ik op zoek gegaan.” 

Wat is die kracht precies?

“De verbinding met de mensen. Dat ARTIS gemaakt is door de burgers van Amsterdam en nog steeds van de burgers en bezoekers van Amsterdam is. ARTIS is van ons allemaal, het is een mensentuin. We sluiten dieren niet zomaar op, we doen dat met een doel. Om de mensen iets bij te brengen. ARTIS heeft een transformatie doorgemaakt, een paradigmaverandering. Van een gesloten tuin voor mensen van het Genootschap naar een plek voor iedereen. Ik heb de vroegere situatie naar het nu willen vertalen.” 

Hoe vertaalde zich dat concreet?

“Ik keek naar de context van ARTIS. Er was een relatie met de stad. En een relatie met de universiteit. Die lange relatie met de UvA heb ik bestendigd door het aantreden van de ARTIS-professor. Dat dat lukte, daar ben ik heel trots op. Eigenlijk wilde ik toen ik hier kwam ARTIS gratis maken. Dat was financieel niet haalbaar, maar het is wel gelukt om al die Amsterdamse studenten voor een paar euro naar binnen te laten. 

“De relatie met het stadsdeel was ook zeer belangrijk. Deze buurt heeft een uniek stuk architectuur en een woelige en zeer droevige geschiedenis. ARTIS is als landschapspark gebouwd in één epoque, en begrenst de Plantagebuurt. De vertaling van de vroegere Ledenlokalen is café-restaurant de Plantage geworden, het grote restaurant dat ik altijd wilde. Dat in combinatie met het vrij toegankelijke plein, waar veel behoefte aan: de binnenstad wordt steeds drukker, maar hiermee hebben we de oostelijke binnenstad tot leven gebracht. Het plein met het restaurant en Micropia zijn goed voor ARTIS, omdat ik ARTIS minder afhankelijk wilde maken van de bestaande inkomsten, én het is goed voor de stad. Er zijn veel mensen die je niet bereikt, omdat ze niet van een dierentuin houden, of omdat ze in andere levensfase zitten. Die mensen bereikt het plein wel, binnenkort met zelfs twee musea.”

Je hebt ARTIS ingrijpend veranderd. Heeft ARTIS joú ook veranderd?

“Zo’n reorganisatie en totale transformatie gaat je niet in de koude kleren zitten. Er was grote druk van binnen en ook van buitenaf. Dat heeft mij aanvankelijk een defensieve straatvechtersmentaliteit gebracht. Aan de andere kant: dat je op een plek werkt die duizendmaal complexer is dan je dacht, met ook morele en ethische vraagstukken, dwingt je  om na te denken, en een goed plan te maken. Dat heb ik kunnen doen dankzij de goede adviseurs die ik om me heen heb verzameld. En natuurlijk dankzij de collega’s. Het is een groot avontuur dat me veranderd heeft. Daarnaast ben ik door ARTIS gaan zien dat het verband tussen lichaam en geest veel sterker is dan ik ooit had gedacht. Wij zijn ons lichaam. Jezelf kennen, is de natuur kennen. Dat is wat Micropia ook toont.”

Wat is je mooiste herinnering?

“Er zijn er twee. Eén van mijn mooiste herinneringen was in 2009 de inauguratie van Erik de Jong. Hij bekleed de ARTIS-leerstoel, de bijzondere leerstoel cultuur, landschap en natuur aan de UvA. Erik de Jong was al mijn belangrijkste adviseur. Ik heb zoveel met hem gedeeld en onze expertises zijn zeer aanvullend. ARTIS moest, parallel aan de fysieke veranderingen, nieuwe betekenis krijgen om aan haar maatschappelijke taken te voldoen. Om natuureducatie op gelaagd niveau te kunnen brengen, was dit een majeure stap. Tijdens de inauguratie moest ik huilen van geluk. De erkenning dat een dierentuin een professor aan de universiteit kan hebben. Zijn kennis van erfgoed, kunst en landschap is uitermate verrijkend.

De tweede herinnering is het moment dat onze olifantenkudde hun nieuwe verblijf ontdekte. We weten nog zo weinig. Maar het zit consequent in onze toekomstplannen: door onderzoek te doen naar het leven om ons heen, door beter te begrijpen hoe alles leeft, denkt, zich gedraagt en waarom het zich in een bepaalde vorm ontwikkeld heeft, zullen we niet alleen beter kunnen zorgen voor onze dieren, planten en microben opleveren, maar ook een beter begrip krijgen van onszelf, de mensen. ARTIS moet hierin voorop lopen. Als je ziet dat de nadruk op dierenwelzijn in het olifantenverblijf ook echt werkt, dat Yindee gaat zwemmen, dat de olifanten de modder en de schuurboom gebruiken, dat de stroming werkt, dat ze elkaar achter de rotsen uit het oog kunnen verliezen. Dat is fantastisch.”