De axolotl

Het Aquarium heeft naast een grote collectie vissen ook een kleine afdeling met amfibieën. Hier leven kikkers, padden en salamanders. Wat deze dieren gemeen hebben is dat ze hun leven als zwemmende larve beginnen in het water, en als volwassen dier poten en longen krijgen, zodat ze ook op het land terecht kunnen. Maar er is één soort amfibie die als larve in het water blijft leven, en zich toch kan voortplanten. Het is de axolotl, een salamander uit Mexico.

Ambystoma mexicanum heet hij officieel. De geslachtsnaam betekent zoiets als stompe mond, en inderdaad kijkt de axolotl je aan met een grote grijns – hij heeft een brede, ronde bek met daarboven twee uitpuilende kraalogen. De staart is afgeplat en vanaf de kop loopt er een grote vin over de gehele ruglengte en de onderzijde van de staart. Boven hun voorpoten vallen de drie gepluimde uitsteeksels op aan weerszijden van de kop. Het zijn de kieuwen waarmee de larve zuurstof uit het water haalt.

 

Het meest bijzondere aan deze salamander is dat de axolotl niet verandert in de volwassen vorm en dat hij zich tóch kan voortplanten. Hij ontwikkelt wel vier poten, maar zijn uitwendige kieuwen – een juveniel kenmerk - verliest hij niet. Zo’n anderhalf jaar na zijn geboorte is hij voor het eerst in staat om seksueel actief te worden hoewel hij nog steeds jeugdige kenmerken heeft. Dit verschijnsel heet neotenie, dat betekent nieuw of jong blijven.

Onder bepaalde omstandigheden, door in een aquarium het waterniveau langzaam te laten zakken of door schildklierhormoon toe te dienen, kan de larve van de axolotl toch  in metamorfose gaan en zo een volwassen versie van zichzelf tonen. Maar lang leven deze adulte axolotls niet. De axolotl is nu eenmaal ingesteld op een leventje als eeuwige puber in het water.

Voortplanting

Axolotls hebben inwendige bevruchting. Na het leggen van een zaadpakketje lokt het mannetje het vrouwtje met een onderwaterdans. Zij neemt het pakketje in haar cloaca op zodat haar eitjes bevrucht kunnen worden. Na een week worden 200-600 eitjes gelegd. Het vrouwtje bevestigt de plakkerige eitjes met haar achterpoten op waterplanten. Na 2 tot 3 weken komen de eitjes uit.

Axolotls komen ter wereld als heel kleine larven. Ze eten zoetwaterplankton, en als ze wat groter zijn jagen ze op kleine waterdiertjes zoals watervlooien. Na ongeveer drie weken krijgen ze voorpoten, na zes weken volgen de achterpoten.

Van niksen naar actie

ARTIS heeft op dit moment twee axolotls: een bruin gekleurd vrouwtje en een witgekleurd mannetje. Dat mannetje had eerst nog de bruine wildkleur maar is langzaam verkleurd naar wit, dus het is geen albino. In de natuur komen kleurvariaties ook voor, maar een wit dier zal sneller gepakt worden door bijvoorbeeld een reiger, daarom heeft die kleur daar zeker geen voordeel.

Beide salamanders hebben weinig contact met elkaar. Axolotls zijn vooral heel goed in het nietsdoen. De larven hangen vaak tijdenlang nikserig te zweven in het water, of staan met hun poten op de bodem van het aquarium. Als je zelf rust zoekt, kom dan vooral kijken in het Aquarium en ervaar zelf deze toestand van lethargie.

De axolotl komt pas uit zijn inerte toestand als er wat te eten is. Dat moet dan wel een bewegende prooi zijn, bijvoorbeeld een kringelende worm. Niet-bewegend voedsel laat hij links liggen. Vlak bij de prooi opent de axolotl zijn bek, en slokt de worm razendsnel op. De twee axolotls in ARTIS moeten apart gevoerd worden – de dierverzorger moet namelijk weten dat elk dier voldoende voedsel binnenkrijgt. Als je dat niet in de gaten houdt en een dier krijgt te weinig, dan gaat hij zijn soortgenoot te lijf. Ze happen dan een stuk van een poot of kieuw af en dat ziet er niet fraai uit. Overigens herstelt dat zich wel, want axolotls zijn heel goed in regeneratie. Zo’n poot of kieuw kan in een maand tijd weer helemaal aangroeien en dat fenomeen maakt deze salamander ook wetenschappelijk gezien tot een bijzonder interessant gewerveld dier.

Axolotl de wetenschap

De axolotl is al anderhalve eeuw lang de bekendste en tevens in grote aantallen gekweekte salamander in onderzoekslaboratoria. Ook doet hij het goed als aquariumdier bij particulieren. Ze planten zich makkelijk voort. Begin twintigste eeuw stond de axolotl centraal bij het begrijpen van hoe organen en weefsels bij gewervelde dieren zich ontwikkelen. Het eitje bijvoorbeeld, is ongeveer dertig keer groter dan de eicel van de mens, ideaal om de ontwikkeling van organen en weefsels in een embryo van een gewerveld dier te bestuderen. De axolotl is ook een ideaal studiedier om de mechanismen achter de regeneratie van ledematen en organen (herstel na verwonding) te bestuderen. Een wond bij de mens wordt snel bedekt door huidweefsel, maar een axolotl slaagt er in alle stamcellen te mobiliseren die nodig zijn om botweefsel, bloedvaten, en spieren te gaan vormen, zo ongeveer als dat ook in het embryo gebeurt. Elke stamcel zorgt voor zijn eigen type weefsel. Daar meer van weten kan leiden tot belangrijke toepassingen in de geneeskunde.

Paradoxale situatie

In een artikel in het wetenschappelijke tijdschrift Nature (‘The axolotl paradox’, Eric Vance, november 2017),  wordt de eigenaardige situatie waarin de axolotl zich momenteel bevindt, beschreven. Enerzijds hebben we te maken met een iconische salamandersoort, bewonderd en nog steeds bestudeerd om zijn unieke eigenschappen, veel gekweekt door zowel wetenschappers als particulieren. Anderzijds staat hij op de rand van uitsterven in het wild, en doet de mensheid te weinig om hem te redden. Want het gaat echt heel slecht met deze salamander.

Axolotls leven in een paar meertjes vlak ten zuiden van Mexico-stad: het Chalcomeer en het Xochimilcomeer. Dat laatste meer staat bekend om zijn drijvende (moes-)tuinen, chinampa’s, met daartussen kanalen waar axolotls zijn te vinden. De meren waren vroeger veel groter. Door vervuiling van het water en verdere inpoldering, verdroging en verstedelijking is de axolotl inmiddels zeer ernstig bedreigd. Bovendien geldt hij geroosterd als een lekkernij voor de Mexicanen. De introductie van twee exotische vissoorten (karper en tilapia) maakten het er voor de axolotl niet beter op. Onderzoek maakt duidelijk dat de aantallen sterk teruglopen.

Naar schatting zijn er nu slechts enkele honderden dieren in totaal over. Er is een grote kans dat hij binnen enkele jaren uitsterft.

Kweekproject

Gelukkig is er een kweekproject bij het Xochimilcomeer waar axolotls in afgeschermde vijvers opgroeien. Deze dieren zijn vooral bedoeld voor het uitzetten in de vrije natuur, maar voorlopig gebeurt dat nog niet. Het kan alleen als de factoren die de wilde populatie bedreigen beter onder controle komen. Zo moet de waterkwaliteit omhoog door het rioleringssysteem van omliggende stedelijke gebieden te verbeteren en zullen de twee exotische vissoorten (karper en tilapia) zoveel mogelijk moeten worden wegvangen.

Axolotl in de cultuur

Nog een reden waarom het jammer zou zijn als de axolotl verdwijnt, is dat hij van oudsher een belangrijke rol in de cultuur speelt. In de Azteekse mythologie is hij een van de verschijningsvormen van de god Xolotl, met een hondachtig of monsterlijk uiterlijk, die geassocieerd werd met de onderwereld, met ongeluk, met vuur en de avondster Venus. Hij begeleidde doden naar het hiernamaals. Hij was de tweelingbroer van Quetzalcoatl, een slang met veren, die positieve eigenschappen symboliseert en geassocieerd wordt met Venus als morgenster.

Hoewel het heel slecht met de axolotl gaat, is hij als iconisch dier nog steeds erg populair. In 2017 hield Mexico-stad een wedstrijd om een emoji  te ontwerpen die de stad moest symboliseren.  En wie werd de winnaar…? De axolotl.