Olifanten in de historie van ARTIS
Sinds wanneer zijn er olifanten in ARTIS? En welke olifanten leefden er door de jaren heen in het park? Van Sjeck en Murugan tot het in 2016 geboren Aziatische olifantje, Sanuk.
De eerste olifant in ARTIS
ARTIS bestaat sinds 1838, maar ook al voor die tijd werden wilde dieren (en ook olifanten) gehouden in Nederland. Dat gebeurde in zogenaamde menagerieën, die in karavanen door het land trokken, van kermis tot kermis. De eerste olifant van ARTIS, Sjeck, (later als Jack geschreven) kwam uit zo’n reizend ‘circus’, namelijk de Menagerie Van Aken. In 1839 zocht eigenaar Cornelis van Aken contact met ARTIS om zijn collectie dieren, waaronder de volwassen olifantenstier Sjeck, te verkopen. Cornelis van Aken beschreef Jack op de in 1839 opgestelde inventarislijst als volgt: “Sjeck is komende van het eiland Ceilon, dezelfe heb zijn vol gebit en Pronk van Slagtande. Het is de eerste dewelke ooit zo gaaf naar Europa is overgebragt. De hoogte derzelfe is 8 voet en zijn zwaarte ruim 3000 pond.”
Een ansichtkaart uit ca. 1900 met een oppasser en een jonge olifant.
Toch (niet) te gevaarlijk
De aankoop was zo ongeveer rond, toen bleek dat de gemeente Amsterdam het veel te gevaarlijk vond als ARTIS dieren zoals olifanten, tijgers en leeuwen ging houden. Zij gaf geen toestemming de dieren in ARTIS te huisvesten. ARTIS vond een tijdelijke oplossing in de grote Oranje-Nassau Kazerne aan de Sarphatistraat. Eind 1839 kreeg ARTIS toch toestemming voor het bouwen van verblijven voor de dieren van de menagerie. In augustus 1840 verhuisde de collectie dieren naar ARTIS.
Een tijd lang ging alles goed, maar toen de vaste oppasser van Jack in 1846 overleed, begon de ellende. De olifant was regelmatig vernielzuchtig. In augustus 1849 had Jack met zijn slagtanden de deuren van zijn verblijf kapot gestoten en daardoor dreigde een ontsnapping, waardoor de veiligheid van het personeel en de bezoekers op het spel kwam te staan. Het dier werd uiteindelijk door zes gewapende mannen neergeschoten. Het verhaal rond Jack illustreert mooi hoe het er in de begintijd van ARTIS aan toeging. Zijn skelet is bewaard gebleven en zal over enkele jaren een plek krijgen in het .
Een olifant cadeau
In Azië verleent het bezit van een olifant de eigenaar een zekere status. Getemde olifanten zijn vaak ondergebracht in een tempel of paleis. Bij feestelijkheden worden ze versierd. In de negentiende en twintigste eeuw was het in Azië gebruikelijk om een olifant te schenken. Zo gaf Baron Sloet van de Beele, gouverneur-generaal van Nederlandsch Oost-Indië, in 1864 een olifant aan ARTIS en de Sultan van Siak schonk Betsy in november 1895. Ook vrouwtje Suseela was een cadeau, in 1967 werd ze door de Indiase regering aan de Nederlandse jeugd gegeven als dank voor een inzamelingsactie tegen de honger in India.
In Amsterdam geboren
Ook bijzonder is het verhaal van vrouwtje Gina. Haar moeder was Birma, in 1918 in het wild geboren en 1981 overleden in de Ruhr ZOO te Gelsenkirchen. In 1939 was deze olifant ‘in dienst’ van het circus Strassburger dat verbleef in de RAI te Amsterdam, waar ze op 15 december 1939 Gina ter wereld bracht. Zo werd Gina de eerste in Amsterdam geboren olifant. Moeder en kalf mochten tijdelijk in ARTIS verblijven. Gina bleef achter in ARTIS en heeft daar nog dertien jaar – tot aan haar dood in 1967 - samengeleefd met Murugan, de beroemde bul die in 1954 naar ARTIS kwam en in 2003 overleed.
Murugan
Murugan staat nog steeds bij vele generaties in het geheugen gegrift. Geen wonder, hij is met zijn 50 jaar ook de langstlevende olifant van ARTIS. Hij kwam naar ARTIS als geschenk van Pandit Nehroe, de toenmalige premier van India, aan de jeugd van de Spaardammerbuurt en de Realenbuurt in Amsterdam-West. Ruim een jaar eerder was Murugan geboren op een olifantenfarm in Malabra (Zuidwest-India). Hij is vernoemd naar de zoon van de Hindoe-god Sjiva. Bij aankomst was Murugan een nog maar pasgeboren olifant, met een hoogte van anderhalve meter en 10 centimeter kleine slagtandjes. Al snel werd hij getraind in het sjouwen van vrachtjes. Na een tijdje oefenen met zandzakken mochten destijds ook kinderen plaatsnemen op de nek van Murugan. Voor veel wat oudere Amsterdammers is dat nog steeds een onuitwisbare herinnering. Tegenwoordig zou een ritje op de nek van een olifant ondenkbaar zijn. De eisen voor het dierenwelzijn zijn heel anders dan in voorgaande eeuwen.
Tot in de jaren ’60 van de vorige eeuw konden bezoekers een ritje maken op een olifant of kameel.
Een kudde koeien
Nu leven er drie Aziatische olifantenkoeien in ARTIS, matriarch Thong Tai, met dochters Yindee en Sanuk. Thong Tai kwam in november 2003 vanuit Blijdorp naar ARTIS en Yindee (2005) is de eerste olifant die in ARTIS is geboren. Sanuk is het vierde kalf van Thong Tai. Het derde kalf van Thong Tai, , is in december 2015 overleden aan het EEHV: elephant endotheliotropic herpesvirus. Mumba werd in juni 2011 in ARTIS geboren en was zeer geliefd bij het publiek. Ze was de jongste van de kudde en een zeer onstuimige, levendige jonge olifant.
Vrouwtjes blijven hun hele leven bij een kudde, zodat ze van elkaar kunnen leren. Zo was Yindee bij de geboorte van Mumba om te zien hoe een bevalling verloopt. Ze was erg nieuwsgierig en reageerde heel goed. Ze stuurde Mumba door naar Thong Tai toen ze bij haar probeerde te drinken en kwam zelfs aanzetten met twee speelballen. De geboorte van Sanuk ging zo snel, in slechts twee minuten was de bevalling al achter de rug, dat Yindee er net niet op tijd bij was. Ze kwam echter direct na de geboorte kijken. Ze zakte zelfs iets door haar knieën en gebruikte haar slurf om haar halfzuster van dichtbij te onderzoeken. Ook het kalf beslurft Yindee regelmatig. Olifanten betasten en besnuffelen elkaar doorlopend. Geur is naast geluid minstens zo belangrijk in hun communicatie.