Karakteristieke kuif erbij

’s Morgens iets na achten opent dierverzorgster Daniëlle de Vré het binnenverblijf van de kuifmakaken. Nieuwsgierig kijken de makaken ons aan. Ze begroeten ons lipsmakkend. Daniëlle: “Dat is vriendelijk bedoeld. De dieren zijn nieuwsgierig, maar moeten nog even geduld hebben, want eerst controleren we de omheining van het verblijf.” Daniëlle loopt samen met verzorgster Iris de Kruijff een ronde om te kijken of het schrikdraad nog intact is. De groep bestaat op dit moment uit één jong mannetje, dat pas geleden in de groep is geïntroduceerd, en vier volwassen vrouwen. Het oudste vrouwtje is twintig jaar en op dit moment duidelijk het meest dominant. Zij straalt dat ook uit: ze is stevig en nu nog groter dan het jonge mannetje, dat zijn volwassen postuur nog moet krijgen. “Hij moet zich nog bewijzen”, vertelt Daniëlle. Makaken hebben een duidelijke rangorde en elk nieuw dier moet zijn positie daarin ‘bevechten’. Desalniettemin is het mannetje vriendelijk onthaald door de vrouwen. Daniëlle: “Bij zijn introductie bleef het mannetje eerst onzeker binnen zitten, maar de vrouwen hebben hem gewoon opgehaald. Eigenlijk ging het meteen goed.” De dieren vlooiden elkaar en paarden - een goed teken.

Hoe roder, hoe dominanter

Paring leidt niet meteen tot jongen. Een makakenvrouw krijgt eens per twintig maanden een nakomeling en heeft een menstruatiecyclus van 32 dagen. Alle volwassen makaken hebben meerdere sekspartners. In de kleine groep in ARTIS leeft maar één man, maar in grotere groepen in de natuur, met dertig tot tachtig dieren, zijn veel meer mannen aanwezig. De verhouding manvrouw is daar ongeveer één op drie. De alfaman krijgt van de vrouwen vaker de voorkeur dan mannen die lager in de rangorde staan. Wanneer een vrouw vruchtbaar is, zwelt haar achterwerk sterk op en wordt rood. Voor makakenmannen is dat zeer aanlokkelijk. Het scrotum van de mannetjes – meestal niet te zien voor ons - is trouwens ook rood, en ook dat is een signaal: hoe roder, hoe dominanter.

Een paring begint meestal met wederzijds vlooien. De makaken paren meerdere keren achter elkaar, maar alleen de laatste keer ejaculeert de man. Ook homoseksueel gedrag tussen mannen is gezien. Allemaal aanwijzingen dat seksueel gedrag ook bij deze primaten niet alleen om voortplanting draait, maar ook een rol speelt in de sociale groepsdynamiek. Na een dracht van een klein half jaar werpt het vrouwtje één jong. Vrouwtjes blijven hun hele leven in dezelfde groep, maar jonge mannetjes zoeken aan het eind van hun puberteit een andere op. Zo wordt inteelt voorkomen en is de genetische variatie gewaarborgd.

Genetische variatie

Ook in de dierentuin is een gezonde genetische basis belangrijk. Net als bij veel andere diersoorten is de zwarte kuifmakaak opgenomen in een European Endangered Species Programme (EEP), het Europese programma voor bedreigde diersoorten. Een EEP-coördinator bekijkt welke dieren uitgewisseld moeten worden zodat de genetische basis van de populatie gevarieerd blijft. Dat was de reden dat de vorige alfaman en de meeste van zijn nakomelingen zijn vertrokken naar andere dierentuinen. Alleen zijn inmiddels volwassen dochter leeft nog in ARTIS.

Het leven op Sulawesi

De 250 kuifmakaken die wereldwijd in dierentuinen leven, krijgen regelmatig nakomelingen. Maar in hun natuurlijke leefgebied zijn er problemen waar een andere primaat, de mens, verantwoordelijk voor is. In Noord-Sulawesi leven minder dan tweeduizend zwarte kuifmakaken, vooral in het natuurreservaat Tangkoko. Deze populatie is de laatste veertig jaar met tachtig procent afgenomen door jacht en verlies van leefgebied door ontbossing. Regelmatig worden aapjes op markten van top tot teen geroosterd aangeboden als snack. Ook worden jonge makaken gevangen genomen nadat de moeder is doodgeschoten. Aan de ketting mogen ze dan kunstjes vertonen, als een soort speeltje. Een treurig bestaan.

Selfie-aap

Gelukkig staat de zwarte kuifmakaak de laatste jaren positiever in de belangstelling. Aanleiding was de beroemde selfie die een makaak in 2011 maakte met een fototoestel van een Britse natuurfotograaf. Er ontstond discussie, want wie had nu eigenlijk het auteursrecht op de foto, de aap of de fotograaf? Uiteindelijk kreeg de fotograaf van de rechter gelijk. Wel is afgesproken dat een deel van de opbrengst van de selfiefoto’s naar de natuurbescherming op Sulawesi gaat. In reactie op de publiciteit komen steeds meer ecotoeristen naar Sulawesi om de kuifmakaak in zijn natuurlijke omgeving te bekijken. Dat kan helpen om de soort in de toekomst te beschermen. Ook de organisatie Selamatkan Yaki – ‘Red de Kuifmakaak’ doet haar best om de plaatselijke bevolking bewuster te maken en hen te laten inzien dat het ook financieel aantrekkelijk kan zijn om in ecotoerisme te investeren.

Ritje op de rug

Dierverzorgers Iris en Daniëlle zijn intussen klaar met het checken en schoonmaken van het verblijf. De kuifmakaken delen het verblijf met de anoa (Bubalus depressicornis), een klein Aziatisch rund dat ook op Sulawesi voorkomt. Daniëlle zorgt ervoor dat dit dier eerst naar buiten gaat en nog even apart blijft staan. Zo kan hij de kuifmakaken niet storen als ook zij naar buiten gaan. Even later mag de anoa erbij. En meteen is het bingo! Daniëlle: “’s Morgens vroeg moeten de kuifmakaken en de anoa altijd even achter elkaar aan jagen. Dat ziet er fel uit, maar echt gemeen zijn de confrontaties niet. Het is een leuke vorm van gedragsverrijking, die twee soorten bij elkaar.” Net als in het wild scharrelen kuifmakaken gedurende de dag rond op zoek naar iets eetbaars. Soms zijn er kleine conflicten, maar net zo vaak zitten ze dicht tegen elkaar aan en vlooien elkaar. Bij opwinding maken de dieren een geluid dat nog het meest lijkt op een blaf. Wat later op de dag kun je de kuifmakaken zelfs een ritje zien maken op de rug van de anoa. Hij laat het meestal gewillig toe