Een levend fossiel

Reptielen zijn er in vele soorten en maten, maar met de Mexicaanse korsthagedis is iets bijzonders aan de hand. Hoewel het een van de weinige giftige hagedissen is, werd in zijn speeksel een eiwit gevonden dat gebruikt wordt als medicijn tegen diabetes.

Charmant is zijn naam niet. Helodermis horridus betekent zoiets als ruwe (horridus), wrattige (helo) huid (dermis). De ondersoortnaam benadrukt dat nog eens extra: ‘Exasperatum’ betekent ‘compleet ruw’. Vanwege die ruwe huid spreken we in Nederland van de korsthagedis. Maar eigenlijk is de Engelse naam ‘beaded lizards’, oftewel ‘gekraalde hagedissen’, heel wat treffender. Bij de meeste reptielen vallen de schubben dakpansgewijs over elkaar, maar bij de korsthagedis bestaat de bepantsering uit osteodermen – beenplaatjes – die als kraaltjes zijn ingebed in de huid. Bij de kop zijn die beenplaatjes zelfs vergroeid met de schedel.

Meteorietinslag

Korsthagedissen leven aan de westkant van Midden-Amerika in droge, woestijnachtige gebieden. Daar zoeken ze holletjes in de rotsen op om zich overdag in te verschuilen. In ARTIS vind je de Mexicaanse korsthagedis in het Reptielenhuis. Het vrouwtje krijgt binnenkort gezelschap van een mannetje. De dieren komen in het terrarium waar ook de Guatemalteekse stekelstaarthagedis huist. De familie van de korsthagedissen bevat nog een andere soort, het gilamonster (Helodermis suspectum). Deze is kleiner en leeft in het noordwesten van Mexico en een aantal zuidelijke staten in de VS. De Mexicaanse korsthagedis en het gilamonster zijn de enige twee overgeblevenen uit een heel oude groep hagedissen, de monstersauria, die zo’n 100 miljoen jaar geleden zijn ontstaan. In tegenstelling tot de dinosauriërs, zijn de monstersauria 65 miljoen jaar geleden niet uitgestorven na de grote meteorietinslag in het Caribisch gebied. Als we fossielen van uitgestorven soorten hagedissen uit deze groep vergelijken met de twee soorten die nu nog leven, dan lijken ze als twee druppels water op elkaar. Veel wetenschappers beschouwen de Mexicaansekorsthagedis en het gilamonster dan ook als levende fossielen.

Tongelen

Reptielen zijn koudbloedige dieren. Een misleidende term, want hun lichaam hoeft helemaal niet koud te zijn. Het verschil met zoogdieren en vogels is dat koudbloedigen geen stabiele interne warmtebron hebben, maar hun temperatuur regelen met behulp van externe factoren. Zo warmen ze zich op door de zon op te zoeken, of kruipen juist weg in een hol om af te koelen. Dat scheelt een hoop energie. De stofwisseling ligt daardoor op een veel lager niveau dan die van zoogdieren en vogels met een vaste, hoge lichaamstemperatuur. Veel reptielen hoeven dan ook niet dagelijks te eten. De korsthagedis krijgt in ARTIS hooguit één keer per week eten aangeboden. Dat is het moment waarop we hem goed in actie kunnen zien.

In de natuur jaagt de korsthagedis vooral ‘s nachts. Met zijn gespleten tong zoekt hij naar geursporenvan prooien. De tong gaat daarbij continu in en uit de bek en raakt kort de bodem. Dat noemen we tongelen. De twee uiteinden van de tong pikken zo geursporen op. In de bek strijkt de hagedis de twee uiteinden tegen het verhemelte waar zich – in een kleine holte - het Orgaan van Jacobson bevindt. Via dat speciale reukorgaan kan deze hagedis, net als slangen en varanen, ‘stereo’ ruiken en bepalen welke kant hij op moet gaan om een prooi te vinden. Bijvoorbeeld de eieren of kuikens van grondbroedende vogels.

Verdacht

Met zijn grote bek en stevige kaken kan de korsthagedis relatief grote prooien vangen. In ARTIS krijgt hij dode kuikens, muizen of eieren te eten. Die eet de korsthagedis met huid en haar (of veren) op. Hij maakt daarbij kauwende bewegingen. Bij een beet en tijdens het kauwen komt er uit kanaaltjes in de onderkaak gif vrij, dat via groeven in de tanden in de wond belandt. Uit chemische analyse blijkt dat er naast giftige stoffen ook enzymen in de vloeistof zitten die helpen bij de vertering van de prooi.

De beet van een korsthagedis is pijnlijk vanwege de cocktail van gifstoffen in zijn speeksel, maar ook omdat de hagedis zich als een pitbull vast blijft houden. Bij een beet is het zaak om de hagedis zo snel mogelijk te verwijderen, want hoe langer er contact is, hoe meer gif er in de wond terechtkomt. Het gif verlaagt de bloeddruk en verstoort de ademhaling en de hartslag. Maar korsthagedissen happen alleen toe als ze zich bedreigd voelen.

Het heeft lang geduurd voordat men zeker wist dat korsthagedissen giftig zijn. In de 19de eeuw vermoedden onderzoekers de giftigheid van het gilamonster, de directe verwant van de Mexicaanse korsthagedis. Maar zeker wist men dat toen niet. Vandaar dat hij in 1869 de soortnaam ‘suspectum’ - verdacht - kreeg. Pas in de 20ste eeuw werd het vermoeden bevestigd.

Medicijn 

Korsthagedissen kunnen heel lang zonder voedsel door hun stofwisseling te verlagen. Het gekke is dat ze toch een stabiel bloedsuikergehalte weten te handhaven. Hoe doen ze dat? Onderzoekers keken naar het giftige speeksel van het gilamonste en vonden daar een eiwit, exendin-4, dat de aanmaak van insuline in de alvleesklier bevordert.Insuline regelt het bloedsuikergehalte. Het hagedisseneiwit lijkt erg op het menselijke eiwit GLP-1 dat de aanmaak van insuline bij de mens reguleert en stimuleert. Maar bij ons gebeurt dat alleen wanneer het bloedsuikergehalte hoog is en dat eiwit is slechts kort actief. Het hagedisseneiwit werkt echter continu.

Experimenten toonden aan dat het eiwit ook bij muizen werkt. Het werd synthetisch nagemaakt als Exenatide. In 2005 kwam het, na gedegen klinisch onderzoek, als medicijn voor mensen op de markt. Het kan worden gebruikt door patiënten
met diabetes type 2.

Maar hiermee is de koek nog niet op. Onderzoekers vermoeden dat exendin-4 ook positieve effecten heeft op het brein. Het stimuleert de groei van neurieten, de uitlopers van zenuwcellen. Onderzoekers hopen dat een medicijn gebaseerd op het hagedisseneiwit in de toekomst kan helpen om beginnende Alzheimer te onderdrukken. Dit levende fossiel heeft veel te bieden.