De relatie tussen kunst en natuur

Groote Museum

Na de oprichting in 1838 ambieerde het ARTIS-genootschap niet alleen de aanleg van een park met levende dieren, maar ook een museum om opgezette dieren, skeletten, insecten, vogels, fossielen en gesteente te tonen. Om deze collectie te kunnen huisvesten, verrees in de periode 1852-1856  halverwege de Plantage Middenlaan één van de, destijds, modernste gebouwen van het koninkrijk; . De collectie breidde snel uit dankzij de vele schenkingen van leden.

In 1948 werd het gebouw voor publiek gesloten. De komende jaren ondergaat het Groote Museum een grote restauratie. Hierbij wordt niet alleen het gebouw zelf, maar ook zijn functie, in ere hersteld. Momenteel wordt er hard gewerkt aan het ontwikkelen van een museumpresentatie, waarin de natuur ontdekt kan worden als leermeesteres van de kunst en wetenschap.

ARTIS als inspiratie

Al vanaf de beginjaren van ARTIS vonden kunstenaars er hun inspiratie. Gerardus Frederik Westerman, één van de oprichters en de eerste directeur van ARTIS, zorgde er al in 1839 voor dat leden van de Amsterdamse kunstenaarsvereniging ‘Arti et Amicitiae’ toegang kregen tot het park om er te werken. Ook buitenlandse kunstenaars bezochten ARTIS of werden daarvoor uitgenodigd. Zo vroeg de directeur in 1865 de Duitse schilder en illustrator Heinrich Leutemann om het jonge nijlpaard, de eerste die geboren werd in een dierentuin, te vereeuwigen.

Daarnaast gaf ARTIS leerlingen van de kunstopleidingen in Amsterdam de gelegenheid om het park te bezoeken, waarbij ze praktijklessen tekenen of boetseren kregen. Soms werden zelfs dieren uit ARTIS uitgeleend, zodat ze in de nabij gelegen tuin van de Academie voor Beeldende Kunsten model konden staan. Zo zijn door de jaren heen veel verschillende ARTIS-dieren, maar ook de gebouwen en andere mooie plekken in het park, vereeuwigd door schilders en beeldhouwers en verzameld in musea door het hele land.

Heimans diorama

Het Heimans diorama is een uniek stuk erfgoed uit 1926, dat op een bijzondere manier de natuur tentoonstelt. Het diorama is genoemd naar de Amsterdamse onderwijzer en natuurkenner Eli Heimans (1861-1914). Hij stimuleerde zijn leerlingen om de klas uit te gaan en de natuur zelf te beleven. Een favoriet stuk natuur van Heimans was ARTIS, waar hij zijn klas vaak mee naartoe nam. Samen met Jac. P. Thijsse stond hij aan de wieg van de natuureducatie in Nederland. Na de plotselinge dood van Heimans wilden vrienden zijn naam en gedachtengoed laten voortleven. Vanuit de Heimans stichting werd het plan van een diorama bedacht, om de natuur naar stedelingen toe te brengen.

Het diorama is zowel kunst als natuur: het bestaat uit een combinatie van een geschilderd panorama met zand en opgezette dieren die samen een kust- en duinlandschap uitbeelden. De inspiratie voor het landschap is opgedaan op Texel, waarbij gebruik is gemaakt van natuurfotografie om alles zo wetenschappelijk mogelijk in elkaar te zetten. Het diorama werd later verrijkt met een lichtinstallatie om dag, schemering en nacht in het duinlandschap te suggereren. Om de beleving compleet te maken zijn bijbehorende vogelgeluiden te horen. Als je zelf deze illusie in wil stappen, bezoek het diorama dan achterin het Aquarium, op de tweede verdieping.

Schilderkunst

Dit schilderij hangt boven de grote trap in het Aquarium en is gemaakt door August Le Gras in 1888. Van 1882 tot 1888 was Le Gras zelf werkzaam in ARTIS, waar hij tekeningen van dieren maakte en deze vervolgens verkocht. De directeur destijds, Westerman, vond de tekeningen zo bijzonder dat hij hem een klein atelier aanbood in het park. Bijzonder aan dit schilderij is dat het maar enkele jaren na de opening van het Aquarium is gemaakt. Een onderwater wereld schilderen is namelijk niet zo makkelijk. Die wereld is immers doorzichtig en nat, en heeft zijn eigen sfeer van donker en licht. De vissen zijn snel en beweeglijk, de kreeft gaat een stuk langzamer. Allemaal hebben ze hun eigen uitdrukkingen, de huid van de vissen is zilverig en glimmend, het pantser van de kreeft is hard met kleine lichtpuntjes, het koraal op de voorgrond is veelkleurig. De planten op de achtergrond lijken zachtjes te bewegen. Als schilder moet je dus wel heel goed kijken en het dan ook nog kunnen schilderen.

Westerman monument

Aan de kop van de Hollandse Tuin staat sinds 1891 het Westerman monument. Dit monument ter nagedachtenis aan directeur G. F. Westerman (1807-1890) is in opdracht van ARTIS gemaakt door beeldhouwer Bart van Hove. De vrouw aan de voet van het monument, met het wapen van Amsterdam, kijkt omhoog naar het portretmedaillon van Westerman. Aan de rechterzijde zit een leeuw, die vaak werd gebruikt als symbool voor de dierentuin, en daarboven een genius. Het is de genius van de dood die een lauwerkrans boven het hoofd van Westerman houdt. Dit is bedoeld om hem te eren voor zijn werk en hem te gedenken. Tegen het onderste gedeelte van de zuil zijn schilden geplaatst met inscripties die verwijzen naar de oprichting en oprichters van het ARTIS-genootschap. Bovenop het beeld spreidt een adelaar van verguld brons zijn vleugels.

Schelpenkabinet

In het Aquarium is sinds februari 2014 een schelpenkabinet te zien, geheel in het teken van de grote diversiteit aan schelpen. Mensen verzamelen al eeuwenlang deze natuurlijke objecten om als wetenschappelijke collectie te bestuderen. Dankzij hun glans, de rijkdom aan vormen en de verscheidenheid aan kleuren worden ze ook wel gezien kunstwerken van de natuur. Daarnaast bewerkt de mens al schelpen sinds de 17de eeuw en tovert ze om tot muziekinstrument of kunstwerk. Door middel van het snijden in schelpen ontstaan zo prachtige taferelen. In het kabinet zijn voorbeelden te zien van zowel bewerkte als natuurlijke schelpen. Bezoek het schelpenkabinet in het Aquarium en ontdek welke soorten en vormen je allemaal tegenkomt. Wat vind jij, is het kunst of natuur wat je hier ziet? Of misschien wel allebei?